Λεξικό θεματικό της λαογραφίας -- χτένισμα - καλλωπισμός

 

 

Λεξικό θεματικό της λαογραφίας

14. χτένισμα - καλλωπισμός

 

Δημήτρης Λιθοξόου

 

 

Για εισαγωγικά και επιμέρους βλ.

Πελοπόννησος: Ρωμαίικα του Μοριά ή διαλεκτικά της Πελοποννήσου

Ρούμελη: Η ρωμαίικη γλώσσα μεταξύ Κορινθιακού και Καστοριάς

Κρήτη: Κρητική Διάλεκτος ή Ρωμαίικα της Κρήτης

Κύπρος: Κυπριακή Διάλεκτος ή Ρωμαίικα της Κύπρου

 

 

 

άξιφος / γκρι σκόνη για φτιασίδι προσώπου || Ρούμελη: ου άξιφους [Αγία Παρασκευή].

αρτσέντο / χλωριούχος υφυδράργυρος (για φτιασίδωμα) || Ρούμελη: του αρτσέντου [Γουριά].

βροχός / νήμα που έδεναν το κουρλί (την πλεξούδα) || Κρήτη: ο βροχός [Άγιος Γεώργιος, Σέλλες].

γιαρίνι / χτένισμα με τις πλεξούδες γύρω στο κεφάλι || Κρήτη: το γιαρίνι [Μάρθα].

καπέτες / στα μαλλιά || Πελοπόννησος: οι καπέτες [Αλποχώρι, Σκεπαστό]. || Ρούμελη: οι καπέτες [Πάργα] | οι καπέτις [Γουριά, Γραμματικού, Μελισσουργοί, Χουλιαράδες].

καραμπογιά || Ρούμελη: η καραμπογιά [Δολό, Πάργα] | η καραμπουγιά [Μεσούντα] | η καραμπουϊά [Ραψάνη, Σταγιάδες].

κινά / κόκκινη φυτική βαφή για φτιασίδομα ή κίνιασμα || Πελοπόννησος: το κινά [Καρυά, Σκεπαστό]. || Ρούμελη: ο κουνάς [Μέγαρα] | ο κνας [Μέγαρα] | ο ακουνάς [Ωραιόκαστρο] | ο ακνάς [Γουριά] | ακνά [Αγιά, Δράκεια, Μικρό Βουνό] | η ίκνα [Γέρμας, Έλατος, Σιάτιστα] | η οκνά [Πάργα] | η όκνα [Ραψάνη] | η ουκνά [Χρυσή].

κοκκινάδι || Πελοπόννησος: το κοκκινάδι [Αμπελιώνα, Αρχαία Φενεός, Βαλύρα, Βρέσθενα, Δολιανά, Κανδήλα, Κέρτεζη, Ρούτσι]. || Ρούμελη: το κοκκινάδι [Μέγαρα] | του κουκινάδ [Γέρμας, Μασχολούρι, Πρέβεζα, Σιάτιστα]. || Κρήτη: το κοκκινάδι [Παλαιοχώρα, Σάσαλος].

κολόνια || Πελοπόννησος: η κολόνια [Δολιανά, Προάστιο, Στεμνίτσα]. || Ρούμελη: η κουλόνια [Γουριά, Γραμματικού, Μακρινή, Πρέβεζα, Σιάτιστα, Τιθορέα, Χρυσοβίτσα] | η μυρουδιά [Μακρινή] | το πατσουλί [Πάργα]. || Κρήτη: η κολόνια [Λαμπιώτες]. || Κυπρος: η κολόνια [Νέο Χωριό].

κοτσίδα || Πελοπόννησος: η κοτσίδα [Άγιος Δημήτριος, Αρχαία Φενεός, Γυμνό, Δολιανά, Καρυά, Λυγουριό, Μαγούλα, Προάστιο, Ροζενά, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] | η κουτσίδα [Ελληνίτσα]. || Ρούμελη: η κοτσίδα [Άγιος Λουκάς, Θαρούνια, Μέγαρα, Τσαμαντάς, Ωραιόκαστρο] | η κουσίδα [Αγία Ευθυμία, Κουμαρίτσι, Λιλαία, Μακρινή] | η κουτσίδα [Άγιος, Αμφίκλεια, Βράχα, Γουριά, Γραμματικού, Δαύλεια, Δομνίστα, Δράκεια, Καρίτσα, Μεσούντα, Πλατύστομο, Πρέβεζα, Τιθορέα] | η κουτσιάνα [Μικρό Βουνό] | η κουσιά [Αγιά, Ραψάνη] | η κουσιάνα [Μασχολούρι, Στυλίδα] | η κόσα [Γέρμας, Δραμεσιοί, Έλατος, Κουμαρίτσι, Μελισσουργοί, Μηλίνα, Σταγιάδες, Σταυροδρόμι, Τσαμαντάς, Χουλιαράδες, Χρυσή, Ωραιόκαστρο] | η κόσια [Πάργα] | οι κουσές [Κιλελέρ] | η κλόσα [Αγία Παρασκευή]. || Κρήτη: το κουρλί [Ανατολή, Βραχάσι] | οι κούρλες [Βώροι]. || Κυπρος: ο βρούλλος [Μουτουλλάς, Πάνω Λεύκαρα] | το βρουλλίν [Άγιος Νικόλαος*] | τα βρουλλιά [Άγιος Νικόλαος*, Έμπα, Μουτουλλάς, Ψεματισμένος].

κότσος || Πελοπόννησος: ο κότσος [Αγία Άννα, Άγιος Δημήτριος, Αλποχώρι, Αμπελιώνα, Αρχαία Φενεός, Βαλύρα, Βρέσθενα, Λεβίδι, Μαγούλα, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα]. || Ρούμελη: ο κότσος [Δελβινάκι, Πάργα] | ου κότσους [Γουριά, Γραμματικού, Μακρινή, Μεσούντα, Χρυσοβίτσα] | ι κότσους [Αγιά] | ου κούκους [Σιάτιστα]. || Κρήτη: ο κότσος [Βώροι, Σάσαλος, Σιρίλι, Τύλισος]. || Κυπρος: ο κότσος [Πάνω Λεύκαρα].

λούσο || Πελοπόννησος: το λούσο [Αλποχώρι, Προάστιο, Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] | το λούσιο [Κρέστενα]. || Ρούμελη: του λούσου [Σιάτιστα]. || Κρήτη: το λούσο [Παλαιοχώρα, Τύλισος]. || Κυπρος: το λούσον [Μουτουλλάς].

μαλλιοβάσταγο / βαστάι (σπάγκος από αποχτενίδια) || Κρήτη: το μαλλιοβάσταγο [Ανατολή].

μαντέκα / αλοιφή για το μουστάκι || Ρούμελη: η μαντέκα [Πάργα, Χουλιαράδες].

μοσχοσάπουνο || Ρούμελη: το μοσχοσάπουνο [Ωραιόκαστρο] | του μουσχουσάπνου [Χρυσοβίτσα].

μπομπός / είδος γυναικείου χτενίσματος || Κρήτη: ο μπομπός [Βραχάσι] | ο μποπός [Σάσαλος] | το μπομπό [Βώροι, Κελλάρια] | το ποπό [Παλαιοχώρα].

μπούντρα / η πούδρα || Πελοπόννησος: η μπλούτρα [Αλποχώρι]. || Ρούμελη: η μπούντρα [Ραψάνη] | η μπλούμτρα [Γουριά]. || Κρήτη: η μπούντρα [Βουλγάρω, Παλαιοχώρα, Σάσαλος] | η πούντρα [Λαμπιώτες]. || Κυπρος: η πούτρα [Νέο Χωριό].

μυρουδικά / αρώματα || Ρούμελη: τα μυρουδικά [Δολό]. || Κρήτη: η μυρωδιά [Σάσαλος]. || Κυπρος: οι μυρωθκιές [Μουτουλλάς] | οι μυρωδκιές [Λάπηθος*].

ντουβαλέτα / γιορτινό δέσιμο μαντίλας || Ρούμελη: η ντουβαλέτα [Μηλίνα].

ξενομάλλια / εξτένσιον || Ρούμελη: τα ξινουμάλλια [Μελισσουργοί].

ξυραφικά || Ρούμελη: τα ξουραφκά [Χρυσοβίτσα].

ξύρισμα || Πελοπόννησος: το ξύρισμα [Αγία Άννα]. || Ρούμελη: του ξούρισμα [Θαρούνια, Πρέβεζα] | του ξύρσμα [Βράχα, Δράκεια, Δομνίστα, Χρυσοβίτσα] | του ξιούρσμα [Δραμεσιοί] | του ξουρ [Σταγιάδες]. || Κυπρος: το ξούρισμαν [Βάσα Κοιλανίου, Πάνω Λεύκαρα].

περούκα || Πελοπόννησος: η μπερούκα [Καρυά]. || Ρούμελη: η πιρούκλια [Σταγιάδες].

περούκα / χτένισμα με δυο πλεξίδες || Πελοπόννησος: η περούκα [Κανδήλα].

πλεξίδα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η πλεξίδα [Αγία Άννα, Άγιος Δημήτριος, Αγρίδι, Αμπελιώνα, Βαλύρα, Βεργαδαίικα, Βρέσθενα, Δολιανά, Δροσοπηγή, Ελάτη, Ελληνίτσα, Κανδήλα, Καρυά, Λεβίδι, Μάλη, Μελιγού, Μυγδαλιά, Πάκια, Παραδείσια, Πηγαδάκια, Πιάνα, Ροεινό, Ρούτσι, Στεμνίτσα, Τσέρια] | η πλεξούδα [Καστρί, Λεβίδι, Στεμνίτσα] | α πλεξίδα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός]. || Ρούμελη: η πλεξούδα [Άγιος Λουκάς, Θαρούνια, Μέγαρα] | η πλιξίδα [Άγιος Νικόλαος, Γουριά, Έλατος, Χρυσοβίτσα] | η πλιξούδα [Άγιος, Γέρμας, Κιλελέρ, Πλατύστομο, Φαρκαδόνα] | η πλέχτρα [Γέρμας] | τα πλιξούδια [Φαρκαδόνα]. || Κρήτη: η πλεξίδα [Σιρίλι] | η πλεξούδα [Βουλγάρω, Βρύσες, Βώροι, Κελλάρια, Λαμπιώτες, Παλαιοχώρα, Σάσαλος] | το κουρλί [Άγιος Βασίλειος, Άγιος Γεώργιος, Μάρθα, Μιαμού, Σέλλες, Τύλισος] | το κρουλί [Ανώγεια] | το κουρλάκι [Βραχάσι] | η σουράδα [Σάσαλος]. || Κυπρος: το βρουλλίν [Καραβάς*].

πλεχτήρι / κορδόνι για τις κοτσίδες || Πελοπόννησος: το πλεχτήρι [Ρούτσι, Στεμνίτσα] | το πλεξίδι [Κανδήλα].

σαφράνι / κίτρινο χρώμα που βγαίνει από το φυτό κρόκος - για φτιασίδωμα || Ρούμελη: τα σαφράνι [Δολό] | η γίκνα [Αγία Παρασκευή].

σουλιμάς / κοκκινάδι για το πρόσωπο || Πελοπόννησος: ο σουλιμάς [Βαλύρα, Μάλη] | ο σουλμάς [Στεμνίτσα].

σταβοχωρίστρα / στην άκρη των μαλλιών || Ρούμελη: η στραβουχουρίστρα [Γουριά].

τζουλούφριγια / από γυναικεία μαλλιά || Ρούμελη: τα τζουλούφριγια [Ωραιόκαστρο].

τσαμπάς / αντρικό χτένισμα με τα μαλλιά μπροστά στο ένα φρύδι || Ρούμελη: ου τσαμπάς [Χουλιαράδες] | ου τσιαμπάς [Καρίτσα].

τσατσάρα (ALE) || Πελοπόννησος: η τσατσάρα [Άγιος Δημήτριος, Αλποχώρι, Βρέσθενα, Γυμνό, Δολιανά, Δροσοπηγή, Κανδήλα, Καρυά, Κρέστενα, Μυγδαλιά, Πιάνα, Προάστιο, Στεμνίτσα] | η χτένα [Λεχαινά] | α τσιτσάρα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός]. || Ρούμελη: η τσατσάρα [Αγία Ευθυμία, Άγιος Λουκάς, Άγιος Νικόλαος, Θαρούνια, Μακρινή, Μέγαρα, Μεσούντα, Στυλίδα, Τιθορέα, Χρυσοβίτσα] | η χτένα [Μακρινή] | το χτένι [Ωραιόκαστρο] | του χτεν [Μακρινή, Στυλίδα] | ο αδιολόγος [Μέγαρα] | ο αριολόγος [Μέγαρα].

τσιμπιδάκι / για τα φρύδια || Ρούμελη: του τσιμπιδάκ [Άγιος, Γραμματικού] | του τσιμπδάκ [Μακρινή] | του τσιμπίδ [Μηλίνα].

τσουλούφι || Πελοπόννησος: το τσουλούφι [Αμπελιώνα]. || Ρούμελη: του τσουλούφ [Γέρμας] | του τσλουφ [Έλατος]. || Κρήτη: το σκουλί [Ανώγεια, Θεοδώρα].

φιλέδες || Πελοπόννησος: οι φιλέδες [Αγία Άννα].

φουρκέτα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η φουρκέτα [Άγιος Δημήτριος, Λυγουριό, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] | η φουρκαδέλα [Αλποχώρι]. || Ρούμελη: η φουρκέτα [Βράχα, Γραμματικού, Καρίτσα, Τιθορέα] | η φουρκέτσα [Σιάτιστα] | η καρφουδέλα [Γουριά]. || Κρήτη: η φουρκέτα [Τύλισος]. || Κυπρος: η φουρκέττα [Μουτουλλάς].

φτιασίδια || Πελοπόννησος: τα φτιασίδια [Αμπελιώνα, Βρέσθενα, Κανδήλα, Λεβίδι, Μάλη, Μελιγού, Πάκια, Τσέρια] | τα φκιασίδια [Αλποχώρι, Ελληνίτσα, Καρυά, Σκεπαστό]. || Ρούμελη: τα φτιασίδια [Δελβινάκι, Κουμαρίτσι, Πάργα, Πηγή, Χουλιαράδες] | τα φκιασίδια [Αγιά, Αγία Παρασκευή, Γέρμας, Γουριά, Γραμματικού, Δραμεσιοί, Έλατος, Κιλελέρ, Σιάτιστα, Σταγιάδες, Σταυροδρόμι, Χρυσή] | τα θκιασίδια [Κανάλια]. || Κρήτη: τα φθιασίδια [Βουλγάρω].

χαλάουα || Ρούμελη: ου αγδάς [Πρέβεζα].

χόλλιασμαν / βάψιμα βλαφάρων με μαύρη βαφή  || Κυπρος: το χιόλλιασμαν [Πάνω Λεύκαρα].

χτένισμα || Πελοπόννησος: το χτένισμα [Αμπελιώνα, Γυμνό, Καστρί, Λεβίδι, Ροζενά, Ρούτσι, Στεμνίτσα, Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] | η χτενισιά [Καρυά, Λαγκάδια, Στεμνίτσα]. || Ρούμελη: του χτένσμα [Γραμματικού] | του χτέντζμα [Γέρμας] | του χτέντσμα [Έλατος] | η χτινιά [Χρυσή]. || Κρήτη: η χτενισά [Τύλισος].

χωρίστρα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η χωρίστρα [Αγρίδι, Αλποχώρι, Αμπελιώνα, Βρέσθενα, Ελάτη, Ελληνίτσα, Λεβίδι, Μαγούλα, Μυγδαλιά, Προάστιο, Ροεινό, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα, Τσέρια] | η χωριάστρα [Προάστιο] | η τσούρα [Λαγκάδια] | ο τσούρος [Στεμνίτσα] | ο σίτα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός]. || Ρούμελη: η χωρίστρα [Μέγαρα] | η χουρίστρα [Άγιος, Γουριά, Γραμματικού, Δραμεσιοί, Μακρινή, Μελισσουργοί, Σταγιάδες, Χουλιαράδες] | η χουρσιάδα [Τιθορέα]. || Κρήτη: η χωρίστρα [Ανώγεια, Βραχάσι, Παλαιοχώρα, Σέλλες]. || Κυπρος: η χωρίστρα [Μουτουλλάς] | η χωρισιά [Καραβάς*].