Λεξικό θεματικό της λαογραφίας
14. χτένισμα - καλλωπισμός
Δημήτρης Λιθοξόου
Για εισαγωγικά και επιμέρους βλ.
Πελοπόννησος: Ρωμαίικα του Μοριά ή διαλεκτικά της Πελοποννήσου
Ρούμελη: Η ρωμαίικη γλώσσα μεταξύ Κορινθιακού και Καστοριάς
Κρήτη: Κρητική Διάλεκτος ή Ρωμαίικα της Κρήτης
άξιφος /
γκρι σκόνη για φτιασίδι προσώπου || Ρούμελη: ου άξιφους [Αγία Παρασκευή].
αρτσέντο /
χλωριούχος υφυδράργυρος (για φτιασίδωμα) || Ρούμελη: του αρτσέντου
[Γουριά].
βροχός /
νήμα που έδεναν το κουρλί (την πλεξούδα) || Κρήτη: ο βροχός [Άγιος
Γεώργιος, Σέλλες].
γιαρίνι /
χτένισμα με τις πλεξούδες γύρω στο κεφάλι || Κρήτη: το γιαρίνι [Μάρθα].
καπέτες /
στα μαλλιά || Πελοπόννησος: οι καπέτες [Αλποχώρι, Σκεπαστό]. || Ρούμελη: οι καπέτες [Πάργα] | οι καπέτις [Γουριά,
Γραμματικού, Μελισσουργοί, Χουλιαράδες].
καραμπογιά || Ρούμελη: η καραμπογιά
[Δολό, Πάργα] | η καραμπουγιά [Μεσούντα] | η καραμπουϊά [Ραψάνη, Σταγιάδες].
κινά /
κόκκινη φυτική βαφή για φτιασίδομα ή κίνιασμα || Πελοπόννησος: το κινά [Καρυά, Σκεπαστό]. ||
Ρούμελη: ο κουνάς [Μέγαρα] | ο κνας
[Μέγαρα] | ο ακουνάς [Ωραιόκαστρο] | ο ακνάς [Γουριά] | ακνά [Αγιά,
Δράκεια, Μικρό Βουνό] | η ίκνα [Γέρμας, Έλατος, Σιάτιστα] | η οκνά [Πάργα] | η όκνα
[Ραψάνη] | η ουκνά [Χρυσή].
κοκκινάδι || Πελοπόννησος: το κοκκινάδι [Αμπελιώνα, Αρχαία Φενεός, Βαλύρα, Βρέσθενα,
Δολιανά, Κανδήλα, Κέρτεζη, Ρούτσι]. ||
Ρούμελη: το κοκκινάδι [Μέγαρα] | του κουκινάδ
[Γέρμας, Μασχολούρι, Πρέβεζα, Σιάτιστα]. ||
Κρήτη: το κοκκινάδι [Παλαιοχώρα, Σάσαλος].
κολόνια || Πελοπόννησος: η κολόνια [Δολιανά, Προάστιο, Στεμνίτσα]. || Ρούμελη: η κουλόνια [Γουριά, Γραμματικού, Μακρινή, Πρέβεζα,
Σιάτιστα, Τιθορέα, Χρυσοβίτσα] | η μυρουδιά
[Μακρινή] | το πατσουλί [Πάργα]. || Κρήτη: η κολόνια [Λαμπιώτες].
κοτσίδα || Πελοπόννησος: η κοτσίδα [Άγιος Δημήτριος, Αρχαία Φενεός, Γυμνό, Δολιανά,
Καρυά, Λυγουριό, Μαγούλα, Προάστιο, Ροζενά, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] | η κουτσίδα [Ελληνίτσα]. ||
Ρούμελη: η κοτσίδα [Άγιος Λουκάς, Θαρούνια, Μέγαρα, Τσαμαντάς,
Ωραιόκαστρο] | η κουσίδα [Αγία Ευθυμία, Κουμαρίτσι,
Λιλαία, Μακρινή] | η κουτσίδα [Άγιος, Αμφίκλεια, Βράχα,
Γουριά, Γραμματικού, Δαύλεια, Δομνίστα, Δράκεια, Καρίτσα, Μεσούντα, Πλατύστομο,
Πρέβεζα, Τιθορέα] | η κουτσιάνα [Μικρό Βουνό] | η κουσιά [Αγιά, Ραψάνη] | η κουσιάνα [Μασχολούρι,
Στυλίδα] | η κόσα [Γέρμας, Δραμεσιοί, Έλατος,
Κουμαρίτσι, Μελισσουργοί, Μηλίνα, Σταγιάδες, Σταυροδρόμι, Τσαμαντάς,
Χουλιαράδες, Χρυσή, Ωραιόκαστρο] | η κόσια
[Πάργα] | οι κουσές [Κιλελέρ] | η κλόσα [Αγία Παρασκευή]. ||
Κρήτη: το κουρλί [Ανατολή, Βραχάσι] | οι κούρλες [Βώροι].
κότσος || Πελοπόννησος: ο κότσος [Αγία Άννα, Άγιος Δημήτριος, Αλποχώρι, Αμπελιώνα,
Αρχαία Φενεός, Βαλύρα, Βρέσθενα, Λεβίδι, Μαγούλα, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα]. || Ρούμελη: ο κότσος [Δελβινάκι, Πάργα] | ου κότσους [Γουριά, Γραμματικού, Μακρινή, Μεσούντα,
Χρυσοβίτσα] | ι κότσους [Αγιά] | ου κούκους
[Σιάτιστα]. || Κρήτη: ο κότσος
[Βώροι, Σάσαλος, Σιρίλι, Τύλισος].
λούσο || Πελοπόννησος: το λούσο [Αλποχώρι, Προάστιο, Πέρα Μέλανα, Πραστός,
Τυρός] | το λούσιο [Κρέστενα]. || Ρούμελη: του λούσου [Σιάτιστα]. || Κρήτη: το λούσο [Παλαιοχώρα, Τύλισος].
μαλλιοβάσταγο /
βαστάι (σπάγκος από αποχτενίδια) || Κρήτη: το μαλλιοβάσταγο [Ανατολή].
μαντέκα /
αλοιφή για το μουστάκι || Ρούμελη: η μαντέκα [Πάργα, Χουλιαράδες].
μοσχοσάπουνο || Ρούμελη: το μοσχοσάπουνο
[Ωραιόκαστρο] | του μουσχουσάπνου [Χρυσοβίτσα].
μπομπός /
είδος γυναικείου χτενίσματος || Κρήτη: ο μπομπός [Βραχάσι] | ο μποπός
[Σάσαλος] | το μπομπό [Βώροι, Κελλάρια] | το ποπό [Παλαιοχώρα].
μπούντρα /
η πούδρα || Πελοπόννησος: η μπλούτρα [Αλποχώρι]. || Ρούμελη: η μπούντρα
[Ραψάνη] | η μπλούμτρα [Γουριά]. || Κρήτη: η μπούντρα [Βουλγάρω, Παλαιοχώρα, Σάσαλος] | η πούντρα [Λαμπιώτες].
μυρουδικά /
αρώματα || Ρούμελη: τα μυρουδικά [Δολό]. ||
Κρήτη: η μυρωδιά [Σάσαλος].
ντουβαλέτα /
γιορτινό δέσιμο μαντίλας || Ρούμελη: η ντουβαλέτα [Μηλίνα].
ξενομάλλια /
εξτένσιον || Ρούμελη: τα ξινουμάλλια [Μελισσουργοί].
ξυραφικά || Ρούμελη: τα ξουραφκά
[Χρυσοβίτσα].
ξύρισμα || Πελοπόννησος: το ξύρισμα [Αγία Άννα]. ||
Ρούμελη: του ξούρισμα [Θαρούνια, Πρέβεζα] | του ξύρσμα [Βράχα, Δράκεια, Δομνίστα, Χρυσοβίτσα] | του ξιούρσμα [Δραμεσιοί] | του ξουρ
[Σταγιάδες].
περούκα || Πελοπόννησος: η μπερούκα [Καρυά]. ||
Ρούμελη: η πιρούκλια [Σταγιάδες].
περούκα /
χτένισμα με δυο πλεξίδες || Πελοπόννησος: η περούκα [Κανδήλα].
πλεξίδα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η πλεξίδα [Αγία Άννα, Άγιος Δημήτριος, Αγρίδι, Αμπελιώνα,
Βαλύρα, Βεργαδαίικα, Βρέσθενα, Δολιανά, Δροσοπηγή, Ελάτη, Ελληνίτσα, Κανδήλα,
Καρυά, Λεβίδι, Μάλη, Μελιγού, Μυγδαλιά, Πάκια, Παραδείσια, Πηγαδάκια, Πιάνα,
Ροεινό, Ρούτσι, Στεμνίτσα, Τσέρια] | η πλεξούδα [Καστρί,
Λεβίδι, Στεμνίτσα] | α πλεξίδα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός]. || Ρούμελη: η πλεξούδα [Άγιος Λουκάς, Θαρούνια, Μέγαρα] | η πλιξίδα [Άγιος Νικόλαος, Γουριά, Έλατος, Χρυσοβίτσα] | η πλιξούδα [Άγιος, Γέρμας, Κιλελέρ, Πλατύστομο, Φαρκαδόνα]
| η πλέχτρα [Γέρμας] | τα πλιξούδια
[Φαρκαδόνα]. || Κρήτη: η πλεξίδα
[Σιρίλι] | η πλεξούδα [Βουλγάρω, Βρύσες, Βώροι,
Κελλάρια, Λαμπιώτες, Παλαιοχώρα, Σάσαλος] | το κουρλί
[Άγιος Βασίλειος, Άγιος Γεώργιος, Μάρθα, Μιαμού, Σέλλες, Τύλισος] | το κρουλί [Ανώγεια] | το κουρλάκι [Βραχάσι]
| η σουράδα [Σάσαλος].
πλεχτήρι /
κορδόνι για τις κοτσίδες || Πελοπόννησος: το πλεχτήρι [Ρούτσι, Στεμνίτσα] | το πλεξίδι [Κανδήλα].
σαφράνι /
κίτρινο χρώμα που βγαίνει από το φυτό κρόκος - για φτιασίδωμα || Ρούμελη: τα σαφράνι
[Δολό] | η γίκνα [Αγία Παρασκευή].
σουλιμάς /
κοκκινάδι για το πρόσωπο || Πελοπόννησος: ο σουλιμάς [Βαλύρα, Μάλη] | ο σουλμάς [Στεμνίτσα].
σταβοχωρίστρα /
στην άκρη των μαλλιών || Ρούμελη: η στραβουχουρίστρα [Γουριά].
τζουλούφριγια /
από γυναικεία μαλλιά || Ρούμελη: τα τζουλούφριγια [Ωραιόκαστρο].
τσαμπάς /
αντρικό χτένισμα με τα μαλλιά μπροστά στο ένα φρύδι || Ρούμελη: ου τσαμπάς
[Χουλιαράδες] | ου τσιαμπάς [Καρίτσα].
τσατσάρα (ALE) || Πελοπόννησος: η τσατσάρα [Άγιος Δημήτριος, Αλποχώρι,
Βρέσθενα, Γυμνό, Δολιανά, Δροσοπηγή, Κανδήλα, Καρυά, Κρέστενα, Μυγδαλιά, Πιάνα,
Προάστιο, Στεμνίτσα] | η χτένα [Λεχαινά] | α τσιτσάρα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός]. || Ρούμελη: η τσατσάρα [Αγία Ευθυμία, Άγιος Λουκάς, Άγιος Νικόλαος,
Θαρούνια, Μακρινή, Μέγαρα, Μεσούντα, Στυλίδα, Τιθορέα, Χρυσοβίτσα] | η χτένα [Μακρινή] | το χτένι [Ωραιόκαστρο]
| του χτεν [Μακρινή, Στυλίδα] | ο αδιολόγος [Μέγαρα] | ο αριολόγος
[Μέγαρα].
τσιμπιδάκι /
για τα φρύδια || Ρούμελη: του τσιμπιδάκ [Άγιος, Γραμματικού] | του τσιμπδάκ [Μακρινή] | του τσιμπίδ
[Μηλίνα].
τσουλούφι || Πελοπόννησος: το τσουλούφι [Αμπελιώνα]. ||
Ρούμελη: του τσουλούφ [Γέρμας] | του τσλουφ
[Έλατος]. || Κρήτη: το σκουλί
[Ανώγεια, Θεοδώρα].
φιλέδες ||
Πελοπόννησος: οι φιλέδες [Αγία Άννα].
φουρκέτα /
μαλλιών || Πελοπόννησος: η φουρκέτα [Άγιος Δημήτριος, Λυγουριό,
Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] | η φουρκαδέλα [Αλποχώρι]. || Ρούμελη: η φουρκέτα [Βράχα, Γραμματικού, Καρίτσα, Τιθορέα] | η φουρκέτσα [Σιάτιστα] | η καρφουδέλα
[Γουριά]. || Κρήτη: η φουρκέτα
[Τύλισος].
φτιασίδια || Πελοπόννησος: τα φτιασίδια [Αμπελιώνα, Βρέσθενα, Κανδήλα, Λεβίδι, Μάλη,
Μελιγού, Πάκια, Τσέρια] | τα φκιασίδια [Αλποχώρι, Ελληνίτσα, Καρυά,
Σκεπαστό]. || Ρούμελη: τα φτιασίδια
[Δελβινάκι, Κουμαρίτσι, Πάργα, Πηγή, Χουλιαράδες] | τα φκιασίδια [Αγιά, Αγία Παρασκευή, Γέρμας, Γουριά,
Γραμματικού, Δραμεσιοί, Έλατος, Κιλελέρ, Σιάτιστα, Σταγιάδες, Σταυροδρόμι,
Χρυσή] | τα θκιασίδια [Κανάλια]. || Κρήτη: τα φθιασίδια [Βουλγάρω].
χαλάουα || Ρούμελη: ου αγδάς
[Πρέβεζα].
χτένισμα || Πελοπόννησος: το χτένισμα [Αμπελιώνα, Γυμνό, Καστρί, Λεβίδι, Ροζενά,
Ρούτσι, Στεμνίτσα, Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] | η χτενισιά [Καρυά, Λαγκάδια, Στεμνίτσα]. || Ρούμελη: του χτένσμα [Γραμματικού] | του χτέντζμα
[Γέρμας] | του χτέντσμα [Έλατος] | η χτινιά [Χρυσή]. ||
Κρήτη: η χτενισά [Τύλισος].
χωρίστρα /
μαλλιών || Πελοπόννησος: η χωρίστρα [Αγρίδι, Αλποχώρι, Αμπελιώνα,
Βρέσθενα, Ελάτη, Ελληνίτσα, Λεβίδι, Μαγούλα, Μυγδαλιά, Προάστιο, Ροεινό,
Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα, Τσέρια] | η χωριάστρα [Προάστιο]
| η τσούρα [Λαγκάδια] | ο τσούρος [Στεμνίτσα]
| ο σίτα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός]. || Ρούμελη: η χωρίστρα [Μέγαρα] | η χουρίστρα
[Άγιος, Γουριά, Γραμματικού, Δραμεσιοί, Μακρινή, Μελισσουργοί, Σταγιάδες,
Χουλιαράδες] | η χουρσιάδα [Τιθορέα]. || Κρήτη: η χωρίστρα [Ανώγεια, Βραχάσι, Παλαιοχώρα, Σέλλες].
